(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 5 Ιουλίου 2016 στη στήλη Προστασία του Πολίτη και Καθημερινότητα-251)
Κάθε καλοκαίρι φροντίζω να απολαύσω μερικές παραστάσεις θεατρικών έργων της κλασσικής αρχαιότητας. Σε κάποιο ανοιχτό θέατρο, όπως εκείνο της Ανατολικής Τάφρου, το Ηρώδειο ή ακόμη και το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου. Είναι μια ξεχωριστή και ιδιαίτερα πλούσια εμπειρία ανεξάρτητα αν πρόκειται για μια κλασσική τραγωδία ή για μια πιο ελαφριά κωμωδία του Αριστοφάνη.
Οι τραγωδίες ήταν έργα γραμμένα για να προβληματίσουν το κοινό πάνω σε προαιώνια ζητήματα μερικά από τα οποία τα εξετάζει σήμερα η ψυχολογία. Δεν είναι τυχαίο π.χ. πως μια κλασσική πια έννοια της ψυχολογίας, το Οιδιπόδειο, ονομάστηκε έτσι, χάρη στο μύθο που ανέδειξε η τραγωδία «Οιδίπους τύραννος» του Σοφοκλή. Και δεν είναι παράξενο που τα αρχαία θέατρα ήταν πάντα δίπλα στα Ασκληπιεία, στα αρχαία εκείνα νοσοκομειακά συγκροτήματα.
Πέρσι, είχα την ευκαιρία να απολαύσω το έργο «Αίας», έργο κι αυτό του Σοφοκλή, σε άψογη μετάφραση του Δημήτρη Μαρωνίτη. Θέμα, η μανιοκατάθλιψη, που καταλήγει στην αυτοκτονία. Το παρακολούθησα με την κόρη μου, που ετοιμάζει έναν διδακτορικό για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος ψυχικής υγείας στο Βέλγιο. Οι νέες αντιλήψεις για την αντιμετώπιση όσων η κοινωνία χαρακτηρίζει ως «ψυχικά ασθενείς» περιλαμβάνουν περιορισμό της χορήγησης ψυχοφαρμάκων, ένταξη σε ανοικτές κοινότητες αλληλοϋποστήριξης κατάργηση του εγκλεισμού σε ψυχιατρεία.
Στη τραγωδία, ο Αίας, χολωμένος που δεν του έδωσαν τα όπλα του Αχιλλέα, καταλαμβάνεται από μανία και σκοτώνει τα κοπάδια του στρατοπέδου των Αχαιών, νομίζοντας ότι σκοτώνει τους συντρόφους που τον αδίκησαν. Όταν συνέρχεται, η ντροπή του τον ωθεί στην αυτοκτονία. Ο αδελφός του ο Τεύκρος μάταια προσπαθεί να επιβάλλει τον περιορισμό των κινήσεών του, τον εγκλεισμό στη σκηνή του. Η ντροπιαστική αποξένωση από τους συναγωνιστές οδηγεί τον ήρωα να βάλει τέρμα στη ζωή του.
Πρόσφατες έρευνες σχετικά με την εξάρτηση από τα ναρκωτικά επιβεβαιώνουν αυτήν την πανάρχαια διαπίστωση. Οι εξαρτήσεις δεν οφείλονται κυρίως στις χημικές ιδιότητες των ουσιών αλλά στην απομόνωση στην οποία πέφτουν σταδιακά οι χρήστες. Η αποκοπή από τις κοινωνικές συναναστροφές οδηγεί σε κατάθλιψη και στη συνέχεια στη χρήση ουσιών.
Φέτος, παρακολούθησα την τραγωδία «Ευμενίδες», από την τριλογία Ορέστεια του Αισχύλου, που ανέβασε η θεατρική ομάδα του ΠΕΑΠ Δήμου Λυκόβρυσης – Πεύκης. Μια βαθιά ψυχολογική αλληγορία για την ίδια την ψυχική νόσο. Και το πρώτο βήμα αντιμετώπισής της.
Ο Ορέστης, που κατατρύχεται από τις Ερινύες για τον φόνο της μητέρας του της Κλυταιμνήστρας. Η μητροκτονία, φοβερό έγκλημα, δεν τον αφήνει να ησυχάσει, παρόλο που η πράξη του θα μπορούσε να δικαιολογηθεί από το γεγονός ότι την διέπραξε για να εκδικηθεί τον άδικο φόνο του πατέρα του. Του Αγαμέμνονα, που μόλις είχε επιστρέψει από τον Τρωικό πόλεμο.
Ο Ορέστης προσφεύγει ικέτης στον ναό του Απόλλωνα, ο οποίος τον καθοδηγεί να ζητήσει την κρίση της Αθηνάς, της θεάς της σοφίας. Η Αθηνά οργανώνει μια κατ' αντιπαράσταση δίκη. Με ενόρκους. Με τις Ερινύες στο ρόλο του κατήγορου. Και με τον Απόλλωνα στην υπεράσπιση - γραμμή της οποίας είναι ότι η μητροκτονία εκτελέστηκε μετά από χρησμό του ίδιου του Απόλλωνα.
Όμως, το κρίσιμο σημείο του έργου είναι η παραδοχή από τον Ορέστη ότι αυτός είναι ο ένοχος. Ότι αυτός σήκωσε το μαχαίρι και εκτέλεσε την αποτρόπαια πράξη. Πρόκειται για το πρώτο βήμα της θεραπευτικής διαδικασίας. Η αναγνώριση του προβλήματος από το ίδιο τον ψυχικά πάσχοντα. Ο οποίος, με την παρέμβαση της σοφής Αθηνάς, αθωώνεται και απαλλάσσεται από το κυνηγητό των Ερινυών. Τις οποίες η Αθηνά πείθει να μετατραπούν σε Ευμενίδες.
Όλη η εικόνα της σύγχρονης ψυχοθεραπείας σε ένα έργο που παίχτηκε το 458 π.Χ. δηλαδή πριν από 2.475 χρόνια! Πρώτο βήμα, η παραδοχή ότι υπάρχει πρόβλημα και η αναζήτηση βοήθειας. Δεύτερο βήμα, με τη βοήθεια των σοφών συμβουλών, αλλαγή του τρόπου θεώρησης των πραγμάτων, έτσι ώστε να αλλάξουν οι σκέψεις - να λυθεί το πρόβλημα μέσα στο κεφάλι του ασθενούς. Μόνον έτσι οι Ερινύες μετατρέπονται σε Ευμενίδες. Μόνον έτσι ο ταλαιπωρημένος ασθενής θεραπεύεται από την ψυχική του νόσο.
Διδάγματα ωστόσο δεν έχουν μόνο οι τραγωδίες. Ο «Πλούτος» του Αριστοφάνη, που έχει προγραμματιστεί να τον δούμε και στα Χανιά στις 28 και 29 Ιουλίου, είναι μια κωμωδία με επίκαιρα μηνύματα. Ο θεός Πλούτος, τυφλωμένος από τον Δία, δεν ξεχωρίζει τους τίμιους από τους απατεώνες με αποτέλεσμα να ευνοεί μάλλον τους δεύτερους. Ένας χρεωκοπημένος Αθηναίος που τον συναντά στο δρόμο, αποφασίζει να τον βοηθήσει να ξαναβρεί το φως του. Κι αυτό, παρά τα επιχειρήματα της Πενίας ότι η φτώχεια αποτελεί πολύ καλό κίνητρο για πρόοδο, αφού παρακινεί τους ανθρώπους να μορφωθούν και να δουλέψουν.
Όταν λοιπόν ο θεός Πλούτος ξαναβλέπει, η ζωή αναστατώνεται αφού όλοι είναι πια πλούσιοι και έχουν εξαλειφτεί πολλά από τα κίνητρα για πλουτισμό. Ο κόσμος δεν προσφέρει πλέον θυσίες στους θεούς και αυτό θίγει τα έσοδα των ιερέων. Το χρήμα δεν αποτελεί πλέον κίνητρο για παράνομες πράξεις και οι μεσάζοντες κομπιναδόροι μένουν άνεργοι.
Το τελικό μήνυμα του ποιητή είναι ότι ο πλούτος πρέπει να είναι κοινό κτήμα, να ανήκει στην πόλη και σε όλους τους πολίτες. Ο ατομικός πλουτισμός, ιδίως όταν γίνεται με παράνομες μεθόδους, δεν είναι ποτέ προς όφελος της κοινωνίας. Αντίθετα, όταν πλουτίζει η πολιτεία, και οι πολίτες μπορούν να ελπίζουν σε ένα καλύτερο και λαμπρότερο μέλλον.
Όλα τα παραπάνω νομίζω πως είναι χρήσιμα για να δούμε και να κατανοήσουμε την βαθύτερη εκπαιδευτική σημασία των αρχαίων θεατρικών έργων. Τα οποία, σημειωτέον κρατούσαν κάτι περισσότερο από μία ώρα - για να μην κουράζονται οι θεατές και να συγκρατούν τα σημαντικά μηνύματα του έργου. Μηνύματα ζωής και αγωγής της ψυχής …
