Thoughts-Σκέψεις-Pensées: 2010-05-02

Πυκνώνουν τα δημοσιεύματα που αναπαράγουν ένα άρθρο-συνέντευξη του Mark Weisbrot το οποίο προβλέπει τα πάνδεινα για την Ελλάδα. Αν και δεν βρήκα το άρθρο στα αγγλικά, σε άλλα άρθρα του ίδιου συγγραφέα διατυπώνονται ισχυρές αντιθέσεις στην πολιτική του ΔΝΤ και της ΕΕ στις περιπτώσεις των Βαλτικών Χωρών και της Ελλάδας και προβάλλεται θετικά το παράδειγμα της Αργεντινής που δεν ακολούθησε τις υποδείξεις του ΔΝΤ και βγήκε από την κατάρρευση (ή ορθότερα ενδόρρηξη - implosion) σχετικά γρήγορα.

Η περίπτωση της Αργεντινής έχει σίγουρα απασχολήσει τους οικονομολόγους, αλλά εδώ θα ήθελα να αναφερθώ στις απόψεις του Patrick Lagadec, ειδικού στην πρόληψη και τη διαχείριση κρίσεων σε χαοτικά και αχαρτογράφητα περιβάλλοντα στα οποία δεν εφαρμόζονται πλέον τα συμβατικά αναλυτικά εργαλεία συλλογιστικής και διαχείρισης. Το 2003 εξέδωσε (μαζί με την επικοινωνιολόγο Laura Bertone από την Αργεντινή) ένα προφητικό βιβλιαράκι με τίτλο «Ταξίδι στην καρδιά μιας ενδόρρηξης: τι μας διδάσκει η Αργεντινή» (Voyage au coeur d’une implosion; Ce que l’Argentine nous apprend). Τον Δεκέμβριο του 2008 είχα αναφερθεί και πάλι στον Lagadec, αναφέροντας ότι «Στην Ελλάδα, όσοι τόλμησαν να μιλήσουν για υπουργούς κοινής αποδοχής, για κυβερνήσεις εθνικής ενότητας/συνεργασίας έφαγαν φτύσιμο στο όνομα μιας μυθικής «αυτοδυναμίας» που σε απλά ελληνικά μεταφράζεται σε δημοκρατική δικτατορία, και με βάση όλα τα δεδομένα οδηγεί σε αυτό που έζησε η Αργεντινή τον Δεκέμβριο του 2001 - την κατάρρευση».

Μεταφράζω από το παραπάνω βιβλίο του Lagadec, που αναφέρεται σε μιαν αποστολή στην Αργεντινή, μερικά από τα συμπεράσματα. Αν μερικές διαπιστώσεις, διατυπωμένες την άνοιξη του 2003 σας θυμίζουν πρόσφατες καταστάσεις μην ανακηρύξετε τον συντάκτη σύγχρονο προφήτη. Τα φαινόμενα που ζούμε είναι απόρροια γνωστών πια διαδικασιών και η σωτηρία ή η τελική καταστροφή εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο απο εμάς.

Όταν οι κοινωνίες βρίσκονται στο επίκεντρο του κυκλώνα που προκαλούν οι μεγάλες μεταμορφώσεις, με την πληθώρα των εκπληκτικών «νέων δεδομένων», οι συνηθισμένες διαδικασίες, οι συμβάσεις αναφοράς παύουν να λειτουργούν. Τα θεσμικά όργανα που δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τις «βάρβαρες» νέες πραγματικότητες, οι οποίες ξεφεύγουν από την εικόνα που έχουν για τον κόσμο, που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα καθημερινά τους εργαλεία, βρίσκονται σε κατάσταση αδυναμίας και σύγχυσης. Οι πολίτες κατακλύζονται από δυσπιστία. Οι μηχανισμοί της διάσπασης ενεργοποιούνται. Το σύνθημα «Ποτέ πια!» αντικαθίσταται από το σύνθημα «Να φύγουν όλοι!»

Συχνά προσπαθούμε να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι το υπέρτατο εργαλείο για την αντιμετώπιση των σημερινών ρήξεων είναι η «επικοινωνία» την οποία ανακαλύψαμε στις κρίσεις της δεκαετίας του 1980 και επισημοποιήσαμε στις κρίσεις της δεκαετίας του 1990. Όμως αυτό το σημαντικό εργαλείο - με απλά λόγια να μην κρύβουμε αυτά που γνωρίζουμε – αποδεικνύεται ανεπαρκές. Το πρόβλημα δεν είναι πια να ενημερώσουμε αλλά να έχουμε κάτι να πούμε και να εφαρμόσουμε τρόπους διακυβέρνησης που να έχουν κάποιο νόημα. Όταν τίθεται σε αμφισβήτηση το «κοινωνικό συμβόλαιο», το πρόβλημα δεν είναι να δίνουμε ανά πάσα στιγμή απαντήσεις που δεν λένε τίποτα, αλλά να αποδεχτούμε να συζητήσουμε τα θέματα που επιβάλλεται να συζητηθούν. Δεν είναι επείγον να ασχολούμεθα με το περιτύλιγμα αλλά να αναδιοργανώσουμε τις επιθυμίες μας, τα σχέδια μας και τους τρόπους δράσης μας.

Αυτό προϋποθέτει μια περίοδο σιωπής, αυτοεξέτασης, ακρόασης, ανάληψης πρωτοβουλιών εκτός των συμβατικών μας πλαισίων, με ανάληψη ρίσκου και σε αχαρτογράφητα μονοπάτια. Προϋποθέτει ατομική και συλλογική ευθύνη, που θα μας επιτρέψει να κατασκευάσουμε ένα νόημα, κάποιες προοπτικές, κάποια άμεση πρόοδο. Προϋποθέτει την κατασκευή γεφυρών όταν όλα πιέζουν προς την διάσπαση και την απομόνωση σε όλο και πιο απόμακρες και ευάλωτες νησίδες.

Το πιο δύσκολο είναι να ανεχτεί κανείς την αναποφασιστικότητα. Κατά τις περιόδους των μεγάλων αλλαγών οι βεβαιότητες υπονομεύονται, οι μη συζητηθείσες προφανείς καταστάσεις μετατρέπονται σε εύθρυπτες και διαβλητές υποθέσεις, οι διαδικασίες αποσταθεροποιούνται, τα εργαλεία εκτροχιάζονται. Τα σταθερά σημεία εξαφανίζονται, οι δεσμοί διαλύονται. Κι ενώ οι αιμορραγίες μεγαλώνουν, οι απαιτήσεις επιδεινώνονται, ο χρόνος επιταχύνεται, τα χάσματα διευρύνονται.

Το άτομο, συνηθισμένο σε σταθερά και αδιαμφισβήτητα πλαίσια, σε προκαθορισμένες ισορροπίες (τρόπος ζωής, ανέσεις) απαιτεί άμεση επιστροφή στις συνηθισμένες συνθήκες αλλά και ριζικά νέες απαντήσεις στο ύψος των προκλήσεων που παρατηρεί (και τις οποίες οι υπεύθυνοι δεν τολμούν να αναφέρουν φοβούμενοι ότι θα επιταχύνουν τον «πανικό»).

Τα θεσμικά όργανα, σαν δυσκίνητα βαπόρια δεν είναι φτιαγμένα για πολύ βαθιά νερά. Κάθε προοπτική αλλαγής πορείας, κανόνων, αναφορών τα μπλοκάρει τελείως.

Μερικές προσωπικές μαρτυρίες. Όταν πρότεινα την έννοια του μείζονος τεχνολογικού κινδύνου, ξεσηκώθηκε κατακραυγή. «Για τους βιομήχανους είστε ο διάβολος!» μου είπε το 1982 στην τηλεόραση ο στρατηγός Féraugε, σύμβουλος των γαλλικών ανθρακωρυχείων. Όταν με κάλεσε το ΝΑΤΟ να μιλήσω σε υψηλούς αξιωματούχους στην Οτάβα του Καναδά το 1989 σχετικά με τους νέους κινδύνους και τα πολιτικά σχέδια αντιμετώπισης κρίσεων, ο στρατηγός που μου έδωσε τον λόγο μου είπε εμπιστευτικά «Κυρίως, μην τους φοβίσετε!». Όταν τον Ιούνιο του 2001 κλήθηκα να μιλήσω για τις νέες μορφές των κρίσεων στους νομάρχες της νοτιοανατολικής Γαλλίας, ένας ανώτερος στρατιωτικός με διέκοψε λέγοντας «Προσωπικά είμαι αισιόδοξος, όλα είναι υπό έλεγχο» αλλά αργότερα, στο κοκτέιλ, ο ίδιος μου είπε στ’ αυτί «Έχετε δίκιο, αλλά δεν μπορούμε να λέμε τέτοια πράγματα στους νομάρχες!» Και όταν προετοίμαζα την αποστολή στην Αργεντινή αφού πολλοί με ενημέρωσαν ότι «Μα το πρόβλημα της Αργεντινής έχει ήδη ρυθμιστεί σε τεχνικό επίπεδο!» με συμβούλεψαν «Αν παρόλα αυτά επιμένεις να πας, τουλάχιστον μη μιλήσεις. Όχι μόνο δεν θα σε βοηθήσει κανείς αλλά και θα σε εμποδίσουν!».

Πρέπει να καταλάβουμε αυτές τις αντιδράσεις. Όλη η εκπαίδευση, όλη η διαδικασία επιλογής εστιάζονται στην ικανότητα αντιμετώπισης συμβατικών καταστάσεων με βάση κωδικοποιημένες λογικές και στην άποψη ότι κάθε αμφισβήτηση εκτός των προκαθορισμένων πλαισίων θεωρείται αντιεπιστημονική και ανεύθυνη. Ταυτόχρονα, πολυάριθμα παραδείγματα από τις καθημερινές προσωπικές εμπειρίες του καθενός δείχνουν ότι κάθε παράβαση αυτού του πλαισίου πληρώνεται αμέσως και πολύ ακριβά … στις εσωτερικές μάχες εξουσίας της διοίκησης, αποδεικνύουν ότι τα καθιερωμένα συστήματα είναι ανίκανα να προβλέψουν και να αντιμετωπίσουν τις καταστάσεις ρήξης.

Οι αυθόρμητες απαντήσεις αποδεικνύονται συνεπώς εξαιρετικά αρνητικές: απόρριψη κάθε αμφισβήτησης, επαναβεβαίωση των φυσικών αρετών όλων των συνηθισμένων μηχανισμών και εργαλείων, εσωτερική αναδίπλωση των θεσμικών οργάνων. Αλλά η εσωστρέφεια δεν αποτελεί λύση: αν δεν υπάρχουν απτά αποτελέσματα, αν το προγενέστερο αποδεικνύεται εύθραυστο, αν το συναφές περιβάλλον δεν μπορεί πια να προσδιοριστεί, το στρατηγικό έλλειμμα αποκαλύπτεται πλήρως.

Και τη στιγμή που αυτές οι γραμμές άμυνας αποδεικνύονται «χάρτινες», ο σπασμός επιδεινώνεται: ενδόμυχη απόρριψη κάθε λογικής ανάλυσης, μια όλο και βαθύτερη διάλυση, δράσεις όλο και πιο πολύ αναιτιολόγητες και αλλοπρόσαλλες, υιοθέτηση πεπαλαιωμένων οραμάτων και πρακτικών. Η πιο αυθόρμητη αντίδραση είναι η υποχώρηση: «Ο σώζων εαυτόν, σωθήτω!» Αλλά γρήγορα αποκαλύπτεται ότι αυτό δεν αποτελεί λύση σε έναν κόσμο όπου από κάθε μεριά αντιμετωπίζουμε την ίδια λογική της ρήξης.

Δεν έχουμε πια χρόνο να χάσουμε για να αποφύγουμε αυτές τις περιπλοκές που έχουν ενσωματωθεί στην ίδια την υφή των οργανωτικών μας δομών. Γιατί θα αντιμετωπίσουμε όλο και πιο βίαια αυτά τα μη συμβατικά περιβάλλοντα που συνοδεύουν αναγκαστικά τις μεγάλες σύγχρονες αλλαγές και σχετίζονται άμεσα με το κίνημα της παγκοσμιοποίησης σε όλες τις πτυχές της συλλογικής μας ζωής – και σε κάθε μορφή του περιβάλλοντος μας, φυσικό, βιολογικό, τεχνολογικό, κοινωνικοοικονομικό, πολιτιστικό, πνευματικό.

Χρειάζεται πολλή ενέργεια για να τεθεί σε γήινη τροχιά ένας δορυφόρος και το ίδιο ισχύει κι εδώ αν θέλουμε να αποκολληθούμε από τις έλξεις της συνήθειας. Οι καταστάσεις ρήξης απαιτούν βίαιους αποχωρισμούς και θεμελιώδεις συλλογικές ανασυστάσεις. Αν πρέπει να χρησιμοποιηθούν βίαιες λέξεις για να λειτουργήσουν οι ρήξεις, για να κινητοποιηθούμε ενεργά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, μπορούμε να μιλήσουμε για κάποιου είδους θετικό «επαναστατικό» κίνημα ενάντια στην πορεία προς το χάος, κόντρα στο πεπρωμένο της αποτυχίας.

Πρέπει να βιαστούμε, πριν την ζωτική μας ενέργεια την αποδυναμώσουν αποσταθεροποιητικά κτυπήματα όπως μια 11η Σεπτεμβρίου, μια Enron με πολλά συρτάρια, ένας χρηματοπιστωτικός κυκλώνας ή μια καταστροφή στον τομέα της δημόσιας υγείας. Για παράδειγμα, που είναι τα πολυκλαδικά διδάγματα, πέρα από τον τομέα της ιατρικής που προέκυψαν από την παγκόσμια αντιμετώπιση του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS); Όπως συνέβη με την παρούσα αποστολή στην Αργεντινή, οι προσπάθειές μας για μιαν απόφαση σχετικά με το SARS έπεσαν στο κενό: «Το SARS; Μα έχει αντιμετωπιστεί!»

Πρέπει να εργαστούμε, όπως έχει ήδη αρχίσει να γίνεται στον τομέα των μεγάλων εγκαταστάσεων κρίσιμης σημασίας. Αλλά δεν πρέπει να αγνοήσουμε και τις προσπάθειες από τη βάση: τον κοινωνικό μας ιστό. Ο ανθρώπινος κοινωνικός ιστός δεν μπορεί σήμερα να επιβιώσει χωρίς την συνεπή λειτουργία αυτών των μεγάλων εγκαταστάσεων υποδομής. Αλλά είδαμε επίσης καθαρά στην περίπτωση της Αργεντινής, ότι αυτές οι μεγάλες εγκαταστάσεις ζωτικής σημασίας δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως τροφοδότες αν ο κοινωνικός ιστός έχει υποβαθμιστεί σοβαρά.

Η αποστολή μας στην Αργεντινή έδειξε τα όρια των μεγάλων οργανισμών όταν αντιμετωπίζουν αταξία μεγέθους άγνωστου σε σχέση με τις «βιολογικές» τους απαιτήσεις. Απέδειξε επίσης την ανάγκη αποκατάστασης του ιστού, της ζωτικής ενέργειας, της συλλογικής εμπιστοσύνης, που επιτρέπουν να δρομολογηθούν στέρεα θεμελιωμένα έργα και πρωτοβουλίες, που με τη σειρά τους θα αποτελέσουν τα στηρίγματα για την αντιμετώπιση των ιστορικών προκλήσεων. Πρέπει να αναληφθούν δράσεις εξαιρετικά περιορισμένες, που ίσως φανούν γελοίες ή και αφελείς. Αλλά αυτές οι δράσεις θα αποτελέσουν το λίπασμα πάνω στο οποίο θα αναπτυχθούν οι νέες ρίζες. Οι δράσεις αυτές πρέπει να συνδυαστούν έτσι ώστε οι ομάδες των ανεξάρτητων δράσεων να συγκλίνουν και να αποδώσουν τις επιθυμητές μεταβολές.

Τα μεγάλα θεσμικά όργανα πρέπει να κινητοποιηθούν στο πλαίσιο μιας τέτοιας προοπτικής για αληλοσυμπλήρωση των προσπαθειών. Από αυτές εξαρτάται η ταχύτατη θέσπιση των μηχανισμών που θα εξασφαλίσουν την ανάσχεση της κρίσιμης αιμορραγίας, τη στήριξη της ανασυγκρότησης, με τρόπους που δεν θα καταπνίγουν τα ευαίσθητα σημάδια νέας ζωής.

Οι διαδικασίες που ξεκίνησαν στο Μπουένος Άιρες τον Απρίλιο του 2003 φιλοδοξούσαν απλώς να φωτίσουν αυτό το πολύ δύσκολο πεδίο και να δρομολογήσουν μερικές περιορισμένες αλλά σημαντικές δράσεις. Πραγματοποιήσαμε σε βάθος συζητήσεις με διανοούμενους στο ίδρυμα Μπόρχες, σημαντικές αναλύσεις με τις ένοπλες δυνάμεις, συνεργασίες με βιομηχάνους, δημόσιες αρχές, πανεπιστημιακούς και σπουδαστές στο Κέντρο Μελετών των Ρυθμιστικών Δραστηριοτήτων στον τομέα της Ενέργειας (CEARE), συναντήσεις τρίτου τύπου με καλλιτέχνες. Δυστυχώς, απουσίαζαν από αυτήν την εικόνα οι μεγάλες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις και τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, που θα μπορούσαν να συμμετέχουν στην προσπάθεια αυτή, αντί να οχυρωθούν πίσω από μια λογική χρηματοπιστωτικών και τακτικών ελιγμών – και μεταγενέστερα πίσω από προειδοποιήσεις νομικού χαρακτήρα. Θα μπορούσαν χωρίς αμφιβολία, και παρά τους περιορισμούς που δεν πρέπει να υποτιμούμε, να διαδραματίσουν έναν ρόλο σε τελείως διαφορετική διάσταση, με μακροπρόθεσμες στρατηγικές επιπτώσεις άλλης εμβέλειας. Όλες οι προηγούμενες εργασίες μας αποδεικνύουν εδώ σε πιο σημείο οι ρηξικέλευθες πρωτοβουλίες από ανθρώπους με γνώση και όραμα μπορούν να οδηγήσουν σε εξαιρετικές επιτυχίες από πλευράς ανακτημένης εμπιστοσύνης και ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου. Αυτό που αποτελεί την εξαίρεση στον τομέα των εξαιρετικών πρωτοβουλιών, στο Παρίσι, στις Βρυξέλλες η ακόμη και στο Λονδίνο, πρέπει να αποτελέσει απαίτηση της κεντρικής διακυβέρνησης.

Οι ρήξεις είναι εδώ και καθημερινά γίνονται όλο και πιο πιεστικές. Μαζί με τα θεσμικά όργανα, η κοινωνία των πολιτών πρέπει να έχει το θάρρος να απορρίψει την συνθηκολόγηση μπροστά στα γεγονότα ή την εγκατάλειψη στην καθημερινότητα και να επινοήσει τακτικές επιβίωσης αντίστοιχες των μεγάλων πιθανών σεισμών και κυρίως να καταστρώσει στρατηγικές ανασυγκρότησης.