(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 8 Δεκεμβρίου 2015 στη στήλη Προστασία του Πολίτη και Καθημερινότητα-226)
«Από το Μαίναλο ως το Χελμό κι από την Πίνδο μέχρι την Ίδη, … οι Ελληνίδες οροσειρές … ίδιες με μένα και με σένα …», τραγουδά η Νένα Βενετσάνου στο ομώνυμο τραγούδι. Τα βουνά, οι πεδιάδες, τα οροπέδια. Οι παραλίες, τα νησιά, τα ηφαίστεια ακόμη και ο θαλάσσιος βυθός. Τα βότανα, τα λουλούδια και τα ζώα. Η Ελλάδα και οι ομορφιές της. Πηγές ποιητικής και καλλιτεχνικής έμπνευσης, καθώς και αντικείμενο διεκδικήσεων, πολέμων, ηρωικών αγώνων. Και φυσικά, αντικείμενο επιστημονικής έρευνας και μελέτης.
Ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα μας διηγείται ένα άλλο ποίημα για τις Ελληνίδες. Πρόκειται για τη «Γεωλογία της Ελλάδας» του φίλου Δημήτρη Παπανικολάου, καθηγητή Δυναμικής και Τεκτονικής Γεωλογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Και μας αφηγείται την ιστορία τους, τις «χορευτικές» τους μετακινήσεις, τα σεισμικά τους «νάζια». Ακόμη και την πορεία που έχουν πάρει, μεταναστεύοντας σιγά-σιγά προς τη δύση, απομακρυνόμενες από την Μικρά Ασία …
Οι Ελληνίδες αναδύθηκαν από τον προϊστορικό ωκεανό που ονομάστηκε Τηθύς από την μυθική κόρη της Γαίας και του Ουρανού και σύζυγο του Ωκεανού. Αποτελούν τμήμα του αλπικού συστήματος της Τηθύος και το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι ότι αποτελούν το μόνο τμήμα ολόκληρου του εν λόγω συστήματος όπου συνεχίζεται η ορογένεση. Μάλιστα, το Ιόνιο και το Λιβυκό πέλαγος αντιπροσωπεύουν το τελευταίο περιθώριο της Αφρικανικής τεκτονικής πλάκας που δεν έχει ακόμη παραμορφωθεί. Έτσι εξηγείται και η έντονη σεισμικότητα της περιοχής.
Για να καταλάβει κανείς τα γεωλογικά φαινόμενα θα πρέπει να αντιληφθεί τον γεωλογικό χρόνο. «Η μονάδα μέτρησης για εμάς του γεωλόγους είναι το 1 εκατομμύριο χρόνια», λέει ο καθηγητής Παπανικολάου. «Είναι δύσκολο να προσαρμόσουμε χρονικά και χωρικά τη σκέψη μας σε αυτό το πλαίσιο». Φανταστείτε για παράδειγμα ότι με τις ταχύτητες μετακίνησης που μετρούμε σήμερα χάρις στους δορυφόρους, σε 6 εκατ. χρόνια η Κρήτη θα έχει ενσωματωθεί με την Κυρηναϊκή στην Λιβύη. Και ότι από την υποθαλάσσια οροσειρά που βρίσκεται νότια της Κρήτης θα έχουν αναδυθεί τα νέα Ιμαλάια της Μεσογείου!
Και να φανταστεί κανείς ότι η Κρήτη χωρίστηκε από τις Κυκλάδες πριν από 12 εκατ. χρόνια όταν δημιουργήθηκε σιγά-σιγά το Κρητικό πέλαγος και καταβυθίστηκε η Αιγηίδα, η ξηρά δηλαδή που ένωνε την Ανατολική Στερεά Ελλάδα με την Μικρά Ασία/ Καταβύθιση που δημιούργησε το Αιγαίο Πέλαγος και τις Κυκλάδες όπως περίπου τις γνωρίζουμε σήμερα.
Ο χωρισμός αυτός της Κρήτης και η προοδευτική ανάδυσή της από τα βάθη του ωκεανού την καθιστά μοναδικό «εργαστήρι μελέτης» των αλλαγών που σημειώθηκαν στην περιοχή. Για παράδειγμα, σε ορισμένα σημεία, όπως στην Άρβη Ηρακλείου, αναδεικνύεται ο πυθμένας του προϊστορικού ωκεανού της Τηθύος.
Οι μετατοπίσεις όμως προκαλούν και μεγάλους σεισμούς. Ο μεγαλύτερος καταγεγραμμένος σεισμός στη Μεσόγειο σημειώθηκε το 365 μ.Χ. πιθανότατα στον θαλάσσιο χώρο των Αντικύθηρων. Ο σεισμός κατέστρεψε όλες τις πόλεις της Κρήτης και προκάλεσε τσουνάμι στην Ανατολική Μεσόγειο με χιλιάδες θύματα, ιδίως στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Τα Χανιά ανυψώθηκαν, με ακραία περίπτωση τα Φαλάσαρνα όπου η ανύψωση έφτασε τα 10 μέτρα, μετατρέποντας σε στεριά το αρχαίο λιμάνι.
Όμως, η μελέτη της γεωλογίας, μας επιτρέπει να καταγράψουμε και την ιστορία των κλιματικών αλλαγών. Στις περιοχές με μεγάλη πρόσφατη και σύγχρονη τεκτονική ανύψωση μπορούμε να μελετήσουμε τα στρώματα των ιζημάτων και να μελετήσουμε την αυξομείωση της στάθμης της θάλασσας λόγω των διαδοχικών κλιματικών αλλαγών. Όταν η θερμοκρασία κατεβαίνει σχηματίζονται παγετώνες και κατεβαίνει η στάθμη της θάλασσας. Στις θερμότερες περιόδους οι πάγοι λιώνουν και η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει ξανά.
Έτσι, κατά τα τελευταία ένα εκατομμύριο χρόνια, η ακτογραμμή μεταβάλλεται κάθε περίπου 18.000 χρόνια! Η διαφορά στη στάθμη του νερού φθάνει τα 125 μέτρα περίπου για μεταβολές θερμοκρασίας 8 έως 12 βαθμούς Κελσίου. Το αποτέλεσμα είναι να εξαφανίζονται νησιά, να σχηματίζονται λωρίδες ξηράς, να απομονώνονται ή να συνδέονται περιοχές.
Παράλληλα με την μεταβολή της ακτογραμμής, μεταβάλλονται και τα όρια των διάφορων οικολογικών ζωνών. Η αυξομείωση της θερμοκρασίας προκαλεί μεταβολή της έκτασης όπου ευδοκιμούν κάποια είδη φυτών και ζώων. Το συνδυασμένο αποτέλεσμα των γεωλογικών ανυψώσεων και καταβυθίσεων, των μεταβολών της ακτογραμμής και τέλος της επέκτασης ή της συρρίκνωσης των οικολογικών ζωνών ασκεί τεράστια πίεση σε όλα τα είδη των φυτών και των ζώων. Και τα εξαναγκάζει να προσαρμοστούν στις νέες τοπικές συνθήκες. Δημιουργώντας καινούργια είδη που είναι παραλλαγές των προηγούμενων.
Γι' αυτό η Ελλάδα, και ειδικότερα η Κρήτη, δεν είναι μόνο ζωντανά εργαστήρια μελέτης της γεωλογίας αλλά και θησαυροφυλάκια βιοποικιλότητας. Οι μελέτες για τα διάφορα είδη φυτών που είναι ενδημικά π.χ. στην Κρήτη, αποκαλύπτουν έναν καταπληκτικό πλούτο. Πλούτος γνωστός στην καθημερινότητά μας που περιλαμβάνει 190 περίπου είδη μεταξύ των οποίων το δίκταμο, την κρητική μαλοτήρα, τη θρούμπη, το φασκόμηλο, την κρητική ρίγανη, την δάφνη κ.ά.
Η μελέτη της γεωλογίας είναι βέβαια πολύ χρήσιμη και για τον εντοπισμό κοιτασμάτων αλλά και για τον προγραμματισμό της ενδεχόμενης αξιοποίησής τους. Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο σχηματίζονται από τη συσσώρευση φυτικής κυρίως οργανικής ύλης στα βάθη ωκεανών ή λιμνών που στη συνέχεια καταχώνονται και συμπιέζονται από παχιά στρώματα αλατιού.
Τέτοια στρώματα αλατιού υπάρχουν νότια της Κρήτης, αλλά η εξερεύνησή τους απαιτεί σε πρώτο στάδιο σεισμικές έρευνες με ισχυρά συστήματα που να μπορούν να τα διαπεράσουν και να «δουν» τι υπάρχει από κάτω. Στη συνέχεια, ο μόνος ασφαλής τρόπος για να επιβεβαιωθεί η ύπαρξη και η δυνατότητα εκμετάλλευσης ενός κοιτάσματος είναι η δοκιμαστική γεώτρηση. Αν το πιθανό κοίτασμα βρίσκεται σε μεγάλο βάθος κάτω από τον βυθό η διαδικασία αυτή μπορεί να είναι ιδιαίτερα δαπανηρή και ενδεχομένως ασύμφορη αν οι τιμές του πετρελαίου είναι χαμηλές, όπως συμβαίνει σήμερα.
Οι Ελληνίδες λοιπόν! Με τα σεισμικά τους προβλήματα και την πλούσια βιοποικιλότητά τους. Με τους θησαυρούς που κρύβουν στα έγκατά τους αλλά και τις όμορφες, δασωμένες ή χιονισμένες κορφές τους και τις υπέροχες παραλίες τους. Αντικείμενο της 40χρονης μελέτης του Δημήτρη Παπανικολάου που μας αποκαλύπτει τα μυστικά τους, την ιστορία και το απώτατο μέλλον του τόπου μας …
