Εισαγωγή: Η Προστασία των Πολιτών από ατυχήματα και καταστροφές είναι μια πολύ σοβαρή και πολύπλοκη υπόθεση που αφορά όλους τους πολίτες, όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης και όλους τους κλάδους της ανθρώπινης δραστηριότητας, τονίζει στη συνέντευξή του στην «Μεταρρύθμιση» και τον Αντώνη Τριφύλλη, ο κ. Παναγιώτης Αλεβαντής μέλος της European Emergency Number Association (ΕΕΝΑ) για την προώθηση του 112. Εργάστηκε, επίσης, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή όπου μεταξύ άλλων ήταν υπεύθυνος για τον ευρωπαϊκό αριθμό επειγόντων (112) και για τη δημιουργία του πανευρωπαϊκού δικτύου Πολιτικής Προστασίας CECIS.
Όπως επισημαίνει ο κ. Αλεβαντής για να αναπτυχθεί και να μεταρρυθμιστεί αποτελεσματικά η Προστασία των Πολιτών από ατυχήματα και καταστροφές, απαιτεί προσωπικό με γνώσεις και όραμα. Με ηγετικές ικανότητες συντονισμού αλλά και αυτοσχεδιασμού όταν χρειάζεται. Και φυσικά, μια πολιτική ηγεσία, η οποία να αντιλαμβάνεται τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που μπορεί να έχει η καλή ή κακή διαχείριση του συστήματος.
- Στις πυρκαγιές, τις πλημμύρες, τον κορωνοϊό αλλά και σε πολλές άλλες καταστροφές διαπιστώνουμε ότι η Πολιτική Προστασία είναι στην ημερησία διάταξη. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια οι διαδοχικές κυβερνήσεις έχουν αναδιοργανώσει κατ’ επανάληψη την Πολιτική Προστασία. Από την εμπειρία σας νομίζετε το σύστημα της Πολιτικής Προστασίας λειτουργεί ικανοποιητικά στην Ελλάδα;
Οι τρεις φάσεις, αντιστοιχούν στο πορτοκαλί τρίγωνο που βλέπουμε στο έμβλημα των Υπηρεσιών Πολιτικής Προστασίας. Είναι με τη σειρά: η Πρόληψη (και η ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων). Η (ετοιμότητα και) η Επέμβαση. Η Αποκατάσταση (και η ανάλυση μετά την καταστροφή). Οι οριζόντιες δραστηριότητες περιλαμβάνουν με τη σειρά: την Ανάλυση επικινδυνότητας. Το Σύστημα Διοίκησης, Ελέγχου, Επικοινωνίας, Συντονισμού και Πληροφόρησης (C4I). Και τέλος την Ενημέρωση και εκπαίδευση.
Αντίθετα, στη φάση της Πρόληψης όπως και για την Ανάλυση της επικινδυνότητας εμπλέκονται πολλοί φορείς και χρησιμοποιούνται διάφορες μεθοδολογίες. Για παράδειγμα, για την πρόληψη όσον αφορά τους σεισμούς, αρμόδιοι είναι οι μηχανικοί με βάση τις οδηγίες του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας. Για να αντιμετωπιστούν οι πλημμύρες χρειάζονται αντιπλημμυρικά έργα αλλά και σωστή χωροταξία, αρμόδιοι για τα οποία είναι οι Δήμοι και οι Περιφέρειες. Για τις πυρκαγιές, η αρμοδιότητα της πρόληψης ανήκει στη Δασική Υπηρεσία. Για τα τροχαία ατυχήματα η πρόληψη είναι αρμοδιότητα των υπεύθυνων κατασκευής και λειτουργίας του οδικού δικτύου, αλλά και της τροχαίας που διενεργεί ελέγχους.
Σημαντικότατος σε όλα τα παραπάνω είναι ο ρόλος της Τοπικής, Περιφερειακής και της Κεντρικής Διοίκησης. Προκειμένου να λαμβάνουν υπόψη την διάσταση της Πρόληψης σε κάθε δημόσιο έργο, σε κάθε σχέδιο απομάκρυνσης των ξερόκλαδων πριν τη άνοδο των θερμοκρασιών, στη διαμόρφωση κάθε χωροταξικού σχεδίου.
Θα πρέπει εδώ να ξεκαθαρίσουμε ότι «απειλή» δεν σημαίνει απαραίτητα και «ατύχημα» ή «καταστροφή». Κι αυτό γιατί η δυσμενής επίπτωση στη ζωή ή και την περιουσία εξαρτάται κάθε φορά από την «τρωτότητα» του απειλούμενου. Ο σεισμός δεν θα καταστρέψει ένα σπίτι στο οποίο έχει εφαρμοστεί ευλαβικά ο Αντισεισμικός Κανονισμός. Η πλημμύρα δεν θα παρασύρει την περιουσία που βρίσκεται μακριά από τις κοίτες ποταμών και χειμάρρων. Και ο προσεκτικός οδηγός έχει πολύ λιγότερες πιθανότητες να εμπλακεί σε ατύχημα σε σχέση με εκείνον που οδηγεί μεθυσμένος, προσπερνά χωρίς να έχει ορατότητα ή αναπτύσσει υπερβολική ταχύτητα.
Συνεπώς, πέρα από τις απαραίτητες δράσεις της πολιτείας για την ενίσχυση του συστήματος της Πολιτικής Προστασίας, είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί και μια «κουλτούρα» πρόληψης. Δυστυχώς, παρόλο που σε κεντρικό επίπεδο οι κυβερνήσεις φαίνεται να δραστηριοποιούνται στο νομοθετικό πεδίο, στην πράξη δεν φαίνεται να έχει γίνει αντιληπτή η σημασία της πολυπλοκότητας και του συντονισμού των υπηρεσιών για την καλύτερη προστασία των πολιτών, ιδίως (εκτός κάποιων εξαιρέσεων) σε επίπεδο τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης. Σε αυτό συμβάλλει, αφενός, το εξαιρετικά πολύπλοκο και συχνά μεταβαλλόμενο νομικό πλαίσιο και, αφετέρου, η έλλειψη συνειδητοποίησης και ενημέρωσης των πολιτικών προϊσταμένων (δημάρχων και περιφερειαρχών) για το τί είναι η Πολιτική Προστασία και ποιός είναι ο δικός τους ρόλος. Παρεξηγημένος είναι επίσης και ο ρόλος των εθελοντών, ο οποίος υπερτονίζεται όσον αφορά την Επέμβαση αλλά υποβαθμίζεται, αν δεν αγνοείται ολωσδιόλου, στη φάση της Πρόληψης.
- Μιλήσατε για «κουλτούρα» πρόληψης. Πως θα την περιγράφατε; Πως μπορεί να βοηθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση σε αυτό;
Σε ποιες επικίνδυνες συμπεριφορές και συνήθειες οφείλονται τα παραπάνω; Κάπνισμα, κακή διατροφή, έλλειψη άσκησης, κατανάλωση οινοπνευματωδών, κακή οδηγική συμπεριφορά, κακή καθημερινή υγιεινή. Δυστυχώς, η πρόληψη σε όλους αυτούς τους τομείς είναι ελλιπέστατη. Οι πολίτες την αγνοούν και η πολιτεία δίνει πάντα προτεραιότητα στην περίθαλψη ενώ με σαφώς μικρότερο κόστος θα είχε πετύχει καλύτερα αποτελέσματα αν είχε επικεντρωθεί στην πρόληψη.
Παράλληλα οι μεγάλες φυσικές καταστροφές (σεισμοί και κατολισθήσεις, πλημμύρες και έντονα καιρικά φαινόμενα, δασικές και αστικές πυρκαγιές) απειλούν περιουσίες και συνεπάγονται πολύ μεγάλο κόστος. Για τους σεισμούς, έχει προβλεφθεί σχετική νομοθεσία (ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός). Και έχουν ευαισθητοποιηθεί στην εφαρμογή της οι ιδιοκτήτες και οι μηχανικοί. Δυστυχώς, για τις άλλες απειλές, από τις επί σειρά ετών εμπειρίες προκύπτει ότι η πρόληψη (σε μερικές δε περιπτώσεις και η επέμβαση) είναι ελλιπέστατη. Ακόμη κι αν είναι πλέον γνωστό ότι οι απειλές αυτές θα ενταθούν στο άμεσο μέλλον λόγω της κλιματικής αλλαγής. Τέλος, υπάρχουν και ορισμένες απειλές (π.χ. τρομοκρατία), οι οποίες ενώ είναι στατιστικά πολύ περιορισμένες, δημιουργούν αισθήματα ανασφάλειας και φόβου στην κοινή γνώμη, με αποτέλεσμα να απαιτούν ιδιαίτερες επενδύσεις για πρόληψη και ετοιμότητα.
Συνεπώς, η «κουλτούρα» της πρόληψης αφορά εκτός από όλα τα επίπεδα της διοίκησης (τοπική, περιφερειακή, εθνική) και τον κάθε πολίτη ξεχωριστά.
Ας δούμε τώρα τι κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Κατ’ αρχάς θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η ίδια η Πολιτική Προστασία δεν αποτελεί ενωσιακή αλλά καθαρά εθνική αρμοδιότητα. Μάλιστα, το σχετικό άρθρο (196) της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης προβλέπει ρητά ότι τα μέτρα που θεσπίζονται στον τομέα αυτόν αποβλέπουν στη συνεργασία των κρατών μελών «αποκλειομένης οιασδήποτε εναρμόνισης των νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων» τους. Η συνεργασία αυτή έχει στόχο την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των συστημάτων πρόληψης, ετοιμότητας και επέμβασης καθώς και την προώθηση της ταχείας και αποτελεσματικής επιχειρησιακής συνεργασίας μεταξύ των εθνικών υπηρεσιών πολιτικής προστασίας.
Ωστόσο, σε επιμέρους τομείς όπου η Ένωση έχει συντρέχουσα αρμοδιότητα έχουν γίνει σημαντικά βήματα. Έτσι στον τομέα της Πρόληψης υπάρχει η ευρωπαϊκή οδηγία για τις πλημμύρες σε κοίτες απορροής ποταμών με βάση την οποία έχουν συνταχθεί χάρτες και σχέδια αντιμετώπισης για ολόκληρη την Ελλάδα. Η παραγωγή και αποθήκευση επικίνδυνων χημικών σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις διέπεται από την οδηγία Σεβέζο, η οποία καλύπτει και θέματα επέμβασης. Για να ελαχιστοποιηθεί η θαλάσσια ρύπανση έγιναν υποχρεωτικά τα δεξαμενόπλοια διπλού κύτους.
Στο πλαίσιο της νομοθεσίας για την υγιεινή και ασφάλεια στους χώρους εργασίας έχουν θεσπιστεί, ελάχιστες προδιαγραφές για τη σήμανση ασφάλειας (π.χ. έξοδοι κινδύνου). Τέλος στον τομέα των μεταφορών έχουν θεσπιστεί νομοθετικές πράξεις για τις οδικές και σιδηροδρομικές μεταφορές επικίνδυνων εμπορευμάτων, αλλά και για την ασφάλεια αεροπορικών μεταφορών.
Στον τομέα των τροχαίων ατυχημάτων θα πρέπει να αναφέρουμε τις λεπτομερείς προβλέψεις για τις εγκρίσεις τύπου όλων των οχημάτων που κυκλοφορούν στην Ευρωπαϊκή Ενιαία Αγορά καθώς και τις νέες υποχρεωτικές προδιαγραφές ασφαλείας (ακινητοποίηση του οχήματος αν ο οδηγός έχει καταναλώσει οινοπνευματώδη, περιορισμός της ταχύτητας σε περίπτωση υπνηλίας, νέοι καθρέπτες ακόμη και για τα τυφλά σημεία, καλύτερη σήμανση των ελαστικών και όργανα που δείχνουν την πίεση τους). Είναι επίσης γνωστές οι νομοθετικές πράξεις της Ένωσης για τον υποχρεωτικό τεχνικό έλεγχο των οχημάτων, την ευρωπαϊκή άδεια οδήγησης (δίπλωμα) και οι προβλέψεις για το χρόνο οδήγησης, τα διαλείμματα και τις περιόδους ανάπαυσης των επαγγελματιών οδηγών. Λιγότερο γνωστή είναι η νομοθεσία για την διαχείριση της ασφάλειας των οδικών υποδομών που προβλέπει τον ορισμό ελεγκτών οδικής ασφάλειας, την συστηματική εκτίμηση των επιπτώσεων οδικής ασφάλειας και την αξιολόγηση από πλευράς οδικής ασφάλειας του υπό κατασκευή αλλά και του λειτουργούντος οδικού δικτύου.
Παράλληλα, από τα διαρθρωτικά ταμεία (ιδίως από το Ταμείο Συνοχής) μπορούν να χρηματοδοτηθούν έργα υποδομής για την ενίσχυση της πρόληψης και την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Σημαντικότατο ρόλο θα παίξει επίσης το νέο σχέδιο ανάκαμψης και το πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο που εγκρίθηκαν για την περίοδο 2021-2027. Όμως για να αξιοποιηθούν σωστά τα χρήματα αυτά θα πρέπει να προβλεφθούν και να εφαρμοστούν αυστηρές προδιαγραφές ώστε όλα τα έργα υποδομής που θα χρηματοδοτηθούν να τηρούν τα υψηλότερα πρότυπα ασφαλείας και ανθεκτικότητας εν όψει της κλιματικής αλλαγής.
Στον τομέα της Επέμβασης, η ενωσιακή νομοθεσία έχει προβλέψει μέτρα για τις Επικοινωνίες έκτακτης ανάγκης, που περιλαμβάνουν τον κοινό ευρωπαϊκό αριθμό έκτακτης ανάγκης 112 καθώς την πρόβλεψη της έγκαιρης προειδοποίησης των πολιτών σε περιπτώσεις επικείμενων ή εξελισσόμενων καταστροφών (112 και αντίστροφο 112). Παράλληλα, έχουν δημιουργηθεί δίκτυα έγκαιρης προειδοποίησης για πλημμύρες, πυρκαγιές και πυρηνικά ατυχήματα (δίκτυο ECURIE). Έχει επίσης προβλεφθεί η προξενική προστασία των ευρωπαίων πολιτών που κινδυνεύουν σε περιοχές εκτός Ένωσης και χρειάζεται να επαναπατριστούν επειγόντως.
Για την ενίσχυση της αντιμετώπισης μεγάλων καταστροφών, έχει συσταθεί ο Μηχανισμός Πολιτικής Προστασίας ο οποίος περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ένα Κέντρο Συντονισμού Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών, ένα Κοινό σύστημα επικοινωνίας και πληροφόρησης (CECIS), τη δυνατότητα κινητοποίησης και αποστολής ομάδων εμπειρογνωμόνων και υλικού από κοινή ομαδοποίηση πόρων (rescEU) καθώς και ένα κοινό πρόγραμμα εκπαίδευσης των μονάδων επέμβασης. Παράλληλα, για την αντιμετώπιση σοβαρών περιστατικών θαλάσσιας ρύπανσης υπάρχει αντίστοιχος μηχανισμός του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ασφάλεια στη Θάλασσα (EMSA).
Τέλος, στον τομέα της Αποκατάστασης έχει συσταθεί το Ταμείο Αλληλεγγύης που ενεργοποιείται για αποκατάσταση των ζημιών στις υποδομές σε περιπτώσεις μεγάλων φυσικών καταστροφών σε επίπεδο κράτους μέλους (όταν οι ζημίες ξεπερνούν τα 3 δις € ή το 0,6% του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος) ή σε επίπεδο περιφέρειας (όταν οι ζημιές ξεπερνούν το 1,5% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της περιφέρειας ή το 1% αν πρόκειται για εξόχως απόκεντρη περιοχή). Έχει ενδιαφέρον να επισημάνουμε ότι η αίτηση μπορεί να απορριφθεί αν το κράτος μέλος δεν έχει εφαρμόσει ορθά την ενωσιακή νομοθεσία για την πρόληψη και τη διαχείριση κινδύνου καταστροφών που είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη φύση της εκδηλωθείσας φυσικής καταστροφής.
- Πείτε μας λίγα λόγια για 112 με το οποίο ασχολείστε πάνω από 20 χρόνια.
Ωστόσο, θα πρέπει να καλυφθούν και ορισμένες άλλες εκκρεμότητες προκειμένου να πούμε ότι έχουμε ένα αποτελεσματικό και αξιόπιστο σύστημα 112. Συγκεκριμένα, ενεργοποίηση του προηγμένου γεωεντοπισμού και για τα έξυπνα κινητά iPhone, κατάργηση των επιμέρους αριθμών έκτακτης ανάγκης και επίσημη θέσπιση μέγιστου χρόνου επέμβασης για τις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης. Σημαντικότατη είναι επίσης και η αξιολόγηση ολόκληρης της αλυσίδας των υπηρεσιών που παρέχονται από το 112 στους πολίτες, από τη στιγμή της κλήσης του αριθμού μέχρι την άφιξη και την παροχή της βοήθειας. Επιπλέον, θα πρέπει να ενημερωθούν οι πολίτες για την ύπαρξη και την σωστή χρήση του 112, καθώς και για τις ενέργειες και τις συμπεριφορές τους σε περίπτωση συναγερμού, κάτι που εντάσσεται στην δραστηριότητα Ενημέρωση και Εκπαίδευση. Όμως για να υλοποιηθεί αυτή η δραστηριότητα απαιτείται γνώση των τοπικών συνθηκών. Κάτι που με τη σειρά του καθιστά υποχρεωτική την συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης, η οποία είναι μεταξύ άλλων αρμόδια και για την διαμόρφωση και σήμανση χώρων συγκέντρωσης του πληθυσμού ανάλογα με το είδος της καταστροφής.
Οι επικοινωνίες έκτακτης ανάγκης όμως δεν εξαντλούνται στο 112 και το αντίστροφο 112. Περιλαμβάνουν πρωτίστως ένα ολοκληρωμένο Σύστημα Διοίκησης, Ελέγχου, Επικοινωνίας, Συντονισμού και Πληροφόρησης (το περίφημο C4I – προφέρεται σι-φορ-άι). Ένα τέτοιο σύστημα (μαζί με τα αναγκαία πρωτόκολλα επικοινωνίας) θα εξασφάλιζε την συντονισμένη και αποτελεσματική αντιμετώπιση ατυχημάτων και καταστροφών από όλες τις εμπλεκόμενες υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης στον ελάχιστο δυνατό χρόνο. Δυστυχώς, το C4I έχει αποκτήσει κακή φήμη στην Ελλάδα μετά τα όσα συνέβησαν στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, όταν και το πληρώσαμε και δεν το αποκτήσαμε μέχρι σήμερα!
- Πως θα μπορούσαν να συμβάλλουν περισσότερο οι πολίτες στην αυτοπροστασία τους;
Παρόμοιες βέλτιστες πρακτικές έχουν εφαρμοστεί και σε άλλες χώρες. Στη Βρετανία, με το πάρκο ασφαλείας Safewise. Στην Ιταλία, με το πρόγραμμα Scuola Sicura. Και στην Πορτογαλία, με τον ήρωα τηλεοπτικού προγράμματος Tinóni e companhia. Όλα αυτά εντάσσονται σε μια γενικότερη φιλοσοφία προσέγγισης των παιδιών με το σύνθημα «Μαθαίνω να προστατεύομαι παίζοντας». Αντίστοιχη πρόταση για ένα Πάρκο Ασφαλείας – μια Ντίσνεϋλαντ της Ασφάλειας – διατυπώθηκε το 2008 από τον Μανώλη Μπαλτά (πρώην Διευθύνοντα Σύμβουλο του Οργανισμού Σχολικών Κτηρίων) σε μιάν ημερίδα στο Ηράκλειο. Δυστυχώς, μέχρι σήμερα δεν έχει δοθεί συνέχεια.
Παράλληλα, έχει προταθεί και ένας αποτελεσματικός τρόπος για να προστατευτούν οι πολίτες σε πολλές περιπτώσεις ατυχημάτων και καταστροφών. Στηρίζεται στην αυτό-οργάνωση σε επίπεδο πολυκατοικίας και γειτονιάς με επικεφαλής έναν υπεύθυνο εθελοντή ο οποίος, αφού εκπαιδευτεί από τις αρμόδιες υπηρεσίες, αναλαμβάνει να ενημερώσει τους συμπολίτες του για το πώς θα πρέπει να ενεργήσουν πριν και κατά τη διάρκεια διάφορων ατυχημάτων και καταστροφών. Αυτό θα επιτρέψει επίσης την παραγωγικότερη αξιοποίηση των πολυάριθμων εθελοντικών ομάδων που δραστηριοποιούνται ανά την Ελλάδα, συχνά με πολύ περιορισμένο πεδίο δράσης.
Φυσικά, όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν ότι οι πολίτες εμπιστεύονται τις αρμόδιες υπηρεσίες και δεν παρασύρονται από ανεύθυνες θεωρίες συνωμοσίας από συχνά κακόβουλα άτομα, θεωρίες οι οποίες αναπαράγονται μαζικά χωρίς να ελέγχεται η πηγή και το ποιόν του συντάκτη.
Τελικά, όπως ανέφερα και στην αρχή, η Προστασία των Πολιτών από ατυχήματα και καταστροφές είναι μια πολύ σοβαρή και πολύπλοκη υπόθεση που αφορά όλους τους πολίτες, όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης και όλους τους κλάδους της ανθρώπινης δραστηριότητας. Για να αναπτυχθεί και να μεταρρυθμιστεί αποτελεσματικά απαιτεί προσωπικό με γνώσεις και όραμα. Με ηγετικές ικανότητες συντονισμού αλλά και αυτοσχεδιασμού όταν χρειάζεται. Και φυσικά, μια πολιτική ηγεσία, η οποία να αντιλαμβάνεται τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που μπορεί να έχει η καλή ή κακή διαχείριση του συστήματος. Γιατί στην πολιτική προστασία δεν έχουμε μόνο έκτακτες ανάγκες που αντιμετωπίζονται με βάση προκαθορισμένα και δοκιμασμένα σχέδια. Έχουμε και καταστροφές, όπου τα διαθέσιμα μέσα είναι εξ ορισμού λιγότερα από τις ανάγκες. Αλλά και κρίσεις, όταν μαζί με την έκτακτη ανάγκη, ή την καταστροφή, το σύστημα αντιμετωπίζει δημόσια και (συχνά) εκ των έσω αμφισβήτηση. Κρίσεις που σε πολλές περιπτώσεις έχουν είτε αναδείξει είτε καταρρακώσει πολιτικές σταδιοδρομίες …
