Τι καταστρέφει τα «συστήματα»;

Το ακόλουθο άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 28 Νοεμβρίου 2012.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ 
Τι καταστρέφει τα «συστήματα»; 
γράφει ο Παναγιώτης Αλεβαντής*

Πως επιλέγουν να επιβιώσουν ή να καταρρεύσουν οι ανθρώπινες κοινωνίες; Θα επιβιώσει το κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση; Η χώρα μας θα συνεχίσει να ανήκει στην Ευρώπη;

Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι καινούργια. Ο Πλάτωνας στους Νόμους αναρωτιέται σχετικά με τον συνασπισμό Σπαρτιατών και Μεσσηνίων: «Πῶς οὖν καὶ πῇ διώλετο; ἆρ᾽ οὐκ ἄξιον ἐπισκοπεῖν τηλικοῦτον καὶ τοιοῦτον σύστημα ἥτις ποτὲ τύχη διέφθειρε;» δηλαδή: Πώς όμως και από ποια αιτία χάθηκε (αυτή η δύναμη); Δεν νομίζετε ότι αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε ποια κακή μοίρα μπόρεσε ποτέ να καταστρέψει μια τόσο ισχυρή και σπουδαία συμμαχία; Αν και φαίνονται ρητορικά, τα ερωτήματα αυτά έχουν άμεση σχέση με την καθημερινότητα όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από τις ειδήσεις και τις καθημερινές πολιτικές αναλύσεις. Και απασχολούν πολλούς όχι μόνο στην χώρα μας αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο.

Ο Πλάτωνας, λίγο παρακάτω απαντά ότι το αίτιο δεν είναι η τύχη αλλά ο πολύ κακός βίος που διάγουν τα παιδιά των πλουσίων και των τυράννων, των οποίων η ανατροφή δεν τους προσδίδει αρετή και σωφροσύνη. Στις μέρες μας μια ανάλυση για τους λόγους που οδηγούν τις κοινωνίες στην αποτυχία ή την επιτυχία περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Κατάρρευση» του καθηγητή Jared Diamond (κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Κάτοπτρο»). Ο Diamond αναλύει κυρίως μερικές κοινωνίες που κατέρρευσαν λόγω εξάντλησης ή κακοδιαχείρισης φυσικών πόρων. Περιγράφει για παράδειγμα την οικολογική καταστροφή στις νήσους του Πάσχα λόγω εξαντλητικής υλοτόμησης των δασών. Την κατάρρευση του πολιτισμού των Μάγια λόγω υπερπληθυσμού, εξάντλησης των φυσικών πόρων, ξηρασίας, πολέμων και μιας κακής ηγεσίας. Την κατάρρευση των νορβηγικών αποικιών στην Γροιλανδία λόγω της αλλαγής του κλίματος. Και πολλές άλλες παρόμοιες καταρρεύσεις σε παγκόσμιο επίπεδο.

Όμως, προχωρώντας την ανάλυση, ο Diamond προτείνει μια χαρτογράφηση των παραγόντων που εμποδίζουν μια κοινωνία, η οποία αντιμετωπίζει μιαν επικείμενη κατάρρευση, να λάβει σωτήριες αποφάσεις σε ομαδικό επίπεδο. Κατ' αρχάς η κοινωνία ίσως να μην καταφέρει να προβλέψει το πρόβλημα πριν εκείνο όντως εμφανιστεί. Αυτό μπορεί να οφείλεται λόγου χάριν σε έλλειψη προηγούμενης εμπειρίας ή σε ελλιπείς γνώσεις, όπως συνέβη με την οικολογική καταστροφή που έφεραν τα κουνέλια κι οι αλεπούδες στην Αυστραλία. Μπορεί να οφείλεται σε εσφαλμένη ερμηνεία με βάση φαινομενικά παρόμοιες προηγούμενες εμπειρίες, όπως συνέβη με την κατασκευή των οχυρωματικών έργων της γραμμής Μαζινό στην Γαλλία με βάση τις εμπειρίες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου που όμως αποδείχτηκαν άχρηστα μπροστά στα γερμανικά άρματα μάχης του Β' ΠΠ.

Όταν στη συνέχεια εμφανιστεί το πρόβλημα, μπορεί η κοινωνία να μην το αντιληφθεί. Ίσως γιατί μερικά προβλήματα δεν μπορούν να εντοπιστούν στα πρώτα τους στάδια, όπως για παράδειγμα οι αλλαγές στη σύσταση των εδαφών που αναπτύσσονται με πολύ αργούς ρυθμούς. Ή ακόμη επειδή οι αρμόδιοι διαχειριστές βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από το πρόβλημα, όπως συμβαίνει σε ορισμένες πολυεθνικές. Ή τέλος επειδή οι αλλαγές χαρακτηρίζονται από μεγάλες αυξομειώσεις που κρύβουν μιαν αργή αλλά σταθερή τάση, όπως συμβαίνει με την αλλαγή του κλίματος.

Ένας τρίτος παράγοντας εξ αιτίας του οποίου μια κοινωνία αδυνατεί να αντιμετωπίσει ένα σοβαρό πρόβλημα είναι ότι αφού το αντιληφθεί, δεν καταβάλει καμία προσπάθεια για να το λύσει. Ο κυριότερος λόγος που μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο έχει να κάνει με τα αντικρουόμενα συμφέροντα επιμέρους κοινωνικών ομάδων. Για παράδειγμα, οι επιδοτήσεις σε κλάδους που αλλιώς θα είχαν καταρρεύσει, όπως συμβαίνει με ορισμένους τύπους αλιείας που επιδοτούνται άμεσα ή έμμεσα ενώ αλιεύουν πόρους που βρίσκονται κοντά στο όριο της εξάντλησης. Ή οι έμμεσες επιδοτήσεις των αγροτών που χρησιμοποιούν αλόγιστα τους υδάτινους πόρους χωρίς να τους πληρώνουν. Σε τέτοιες περιπτώσεις η σωτηρία μπορεί να έλθει από την επέμβαση κάποιου εξωτερικού παράγοντα που θα επιβάλλει περιορισμούς με νόμο, ή ακόμη και με την ιδιωτικοποίηση του απειλούμενου φυσικού πόρου, όπως π.χ. σε ορισμένα χωριά της Ιαπωνίας που παραχώρησαν σε ιδιώτες τα κοινοτικά δάση προκειμένου να τα διατηρήσουν. Σε ορισμένες περιπτώσεις πάλι, οι ίδιοι οι πολίτες αναγνωρίζουν το κοινό τους μακροπρόθεσμο συμφέρον, και ενεργούν από κοινού.

Σε άλλες περιπτώσεις η ιθύνουσα τάξη έχει συμφέροντα αντίθετα με την υπόλοιπη κοινωνία, ιδίως όταν μπορεί να προστατευθεί από τις αρνητικές επιπτώσεις των αποφάσεών της επιβαρύνοντας όλους τους υπόλοιπους. Κλασσικά παραδείγματα, οι Τρώες που αποφασίζουν να γκρεμίσουν τα τείχη για να υποδεχτούν τον Δούρειο Ίππο και οι Ιάπωνες που επιτίθενται στο Περλ Χάρμπορ το 1941 προκαλώντας την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο. Άλλες φορές ολόκληρες κοινωνίες υιοθετούν παράλογες συμπεριφορές γιατί αρνούνται να εγκαταλείψουν βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Σ' έναν κόσμο με όλο και λιγότερους φυσικούς πόρους η βιβλική εντολή «αυξάνεσθε και πληθύνεστε» μοιάζει παρωχημένη και αυτοκτονική, όπως και οι εντολές για την κατασκευή περισσότερων αγαλμάτων στη Νήσο του Πάσχα που οδήγησαν στην πλήρη αποψίλωση των δασών και την οικολογική κατάρρευση. Παράλογη συμπεριφορά είναι και η επικράτηση μιας ψυχολογίας του όχλου που έχει οδηγήσει πολλές κοινωνίες σε καταστροφικά αποτελέσματα, όπως ο ενθουσιασμός των Ευρωπαίων για τις Σταυροφορίες και τα πλήθη που ακολούθησαν τον Χίτλερ στην τρελή πορεία προς τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τέλος, σε μερικές περιπτώσεις οι κοινωνίες μπορεί να αποφασίσουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα αλλά στην πορεία να διαπιστώσουν ότι το κόστος της λύσης είναι απαγορευτικό, ή ότι η επιδιωκόμενη λύση αντί να εξαλείψει το πρόβλημα το καθιστά χειρότερο.

Σύμφωνα με τον Diamond, όλες οι περιπτώσεις επιτυχούς αντιμετώπισης μεγάλων καταστροφών είχαν ως κοινό χαρακτηριστικό ικανούς ηγέτες που δεν λογάριασαν το λεγόμενο «πολιτικό κόστος» και πήραν μέτρα ενάντια στην όποια αρνητική κριτική αντιμετώπισαν. Μερικά παραδείγματα. Οι ηγέτες του νησιού Τικόπια στον Ειρηνικό που αποφάσισαν να εξολοθρεύσουν όλα τα γουρούνια για να διατηρήσουν την τοπική οικολογική ισορροπία. Οι Κινέζοι ηγέτες που επέβαλαν τον έλεγχο των γεννήσεων ως αντίδοτο για τον υπερπληθυσμό. Οι Δυτικοευρωπαίοι ηγέτες που εκχώρησαν μέρος της εθνικής τους κυριαρχίας για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την αποφυγή νέων καταστρεπτικών πολέμων.

Σήμερα λοιπόν ξέρουμε και το γιατί και το πως. Γι' αυτό και δεν θα υπάρχει καμία δικαιολογία στο μέλλον.

* Φυσικός, υπάλληλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι απόψεις είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκη την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. http://alevantis.blogspot.com