Ηγέτες και καταστροφές

Διδάγματα από την διοικητική επιστήμη για τα χαρακτηριστικά των ηγετών που αντιμετωπίζουν με επιτυχία καταστροφές και κρίσεις ή ακόμη καλύτερα τις προλαβαίνουν …
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 1 Μαΐου 2012 στη στήλη Προστασία του Πολίτη και Καθημερινότητα-063.

Γράφαμε πριν από έναν περίπου μήνα (ΧΝ 21/3/2012) ότι οι κρίσεις που νομίζαμε ότι είναι εξαιρετικά και σπάνια φαινόμενα έχουν πλέον γίνει ενδημικές. Έτσι, οι ηγεσίες που καλούνται να διαχειριστούν κράτη, κόμματα, μεγάλες ή μικρές επιχειρήσεις, διεθνείς οργανισμούς, ακόμη και οικογένειες, βρίσκονται αντιμέτωπες με νέες προκλήσεις και δυσκολίες. Γι' αυτό και πρέπει να διαθέτουν ιδιαίτερες ικανότητες και χαρακτηριστικά προκειμένου να επηρεάσουν θετικά τις εξελίξεις, να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις προκλήσεις και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής των συμπολιτών, των συνεργατών ή των υφισταμένων τους.



Σύμφωνα με τις εργασίες του Elliott Jaques, εφευρέτη των ενοποιημένων οργανισμών (requisite organisations), μια ιδιότητα που χαρακτηρίζει διαχρονικά τους πετυχημένους ηγέτες είναι η ικανότητά τους να διαχειρίζονται την πολυπλοκότητα. Αν έπαιζαν σκάκι θα λέγαμε ότι προβλέπουν αρκετές κινήσεις μπροστά. Στην καθημερινότητα, η δυνατότητα ενός ηγέτη να διαχειρίζεται την πολυπλοκότητα μεταφράζεται στην ικανότητά του να διαμορφώνει ένα όραμα για τον οργανισμό του οποίου προΐσταται, το οποίο στη συνέχεια να μεταφράζει σε πράξεις, προβλέποντας ταυτόχρονα και τις μελλοντικές επιπτώσεις των συγκεκριμένων πράξεων σε βάθος χρόνου. Αντίθετα, ο ηγέτης που δεν κατανοεί τις διαχρονικές επιπτώσεις των αποφάσεών του υποχρεώνεται συχνά να τις αλλάξει, με αποτέλεσμα να αποσταθεροποιεί τους συνεργάτες του, να προκαλεί ανασφάλεια και να δημιουργεί ή να επιτείνει τις συνθήκες που ευνοούν τις σύγχρονες ενδημικές κρίσεις. Η πολιτική και οι αποφάσεις του Ελευθέριου Βενιζέλου, λόγου χάριν, μεγάλωσαν την Ελλάδα με τους Βαλκανικούς Πολέμους στις αρχές του 20ου αιώνα. Αντίθετα, η απόφαση για τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004 αύξησε το δημόσιο χρέος και συνέτεινε στην σημερινή κρίση.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα των πετυχημένων ηγετών είναι η υψηλή συναισθηματική τους νοημοσύνη. Πρόκειται για την ικανότητα που έχει κάποιος να προσδιορίζει, να αξιολογεί και να ελέγχει τα συναισθήματα τα δικά του, των άλλων και των ομάδων. Πρόκειται για την ικανότητα του ηγέτη που ακούει και να μαθαίνει από τους άλλους. Του ηγέτη που λειτουργεί με διαφάνεια και που αναπτύσσει τις σχέσεις του με όλους - υφιστάμενους αλλά και ομότιμους. Του ηγέτη που θεωρεί τους διοικούμενους ως συνεργάτες, οι οποίοι πρέπει να εκφράσουν ελεύθερα τις απόψεις τους. Και το κυριότερο, πρόκειται για ικανότητα του ηγέτη που επικοινωνεί με το περιβάλλον και με τα πραγματικά προβλήματα. Όμως, υπάρχει και μια άλλη πλευρά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι όλοι οι μεγάλοι ρήτορες έχουν εξαιρετικά αναπτυγμένη συναισθηματική νοημοσύνη αφού μπορούν να επηρεάζουν τα συναισθήματα του πλήθους και να κάνουν τον κόσμο να κλαίει, να γελά ή να εξεγείρεται με τα λεγόμενά τους. Δυστυχώς, ο ρήτορας που επηρεάζει το πλήθος προς κατευθύνσεις που οδηγούν σε καταστροφές χαρακτηρίζεται ως δημαγωγός και συχνά οδηγεί τη χώρα, την εταιρεία, την οργάνωση της οποίας προΐσταται σε αδιέξοδα, σε καταστροφές, σε απρόβλεπτες κρίσεις και καταστάσεις. Από τον Κλέωνα και τον Αλκιβιάδη μέχρι τον Χίτλερ και τον Μακάρθυ, τα οικοσυστήματα της πολιτικής, της θρησκείας και των πάσης φύσεως ιδεολογιών βρίθουν από τέτοια «είδη» που συχνά έχουν οδηγήσει ακόμη και τους οπαδούς τους σε πολέμους, κακουχίες, ακόμη και στο θάνατο.

Τέλος, οι πραγματικά πετυχημένοι ηγέτες διαθέτουν την ικανότητα να διαχειρίζονται την απόλυτη εξουσία χωρίς να χάνουν την ηθική τους ακεραιότητα. Πράγματι, όπως έλεγε ο Πιτ ο πρεσβύτερος, πρωθυπουργός της Βρετανίας τον 18ο αιώνα, «Η απόλυτη εξουσία τείνει να διαφθείρει το νου όσων την κατέχουν». Έτσι, οι περισσότεροι ηγέτες, όταν συναισθανθούν ότι έχουν την απόλυτη εξουσία που προσφέρει η επιτυχία, τείνουν να υποκύψουν στο λεγόμενο «σύνδρομο της Βηρσαβεέ». Αναπτύσσουν δηλαδή συμπεριφορές σαν κι εκείνη που οδήγησε το βιβλικό βασιλιά Δαβίδ, για να αποκτήσει την όμορφη Βηρσαβεέ, την οποία είδε να λούζεται στην ταράτσα του σπιτιού της, να διατάξει το φόνο του συζύγου της, του Ουρία (Β' Σαμουήλ ια'). Σύμφωνα με δυο αμερικάνους ερευνητές, η επιτυχία συχνά οδηγεί τον ηγέτη σε μια υπερφίαλη αυταρέσκεια με αποτέλεσμα να μην επικεντρώνεται πλέον στα καθήκοντα του. Παράλληλα, έχοντας φτάσει στο απόγειο της δόξας του, αποκτά πλήρη και προνομιούχο πρόσβαση σε πληροφορίες, ανθρώπους και αντικείμενα, αλλά και πλήρη έλεγχο των πόρων του οργανισμού που διοικεί. Τέλος, η επιτυχία οδηγεί συχνά τον ηγέτη στην εσφαλμένη εντύπωση ότι μπορεί να ελέγξει ή καλύτερα να χειραγωγήσει το αποτέλεσμα οιασδήποτε διαδικασίας, ακόμη και να συγκαλύψει παράνομες ή αξιόποινες πράξεις. Τα παραδείγματα, ακόμη και από την πρόσφατη επικαιρότητα δεν λείπουν …

Πώς μπορεί να βελτιωθεί το επίπεδο των ηγετών μας έτσι ώστε να αποφεύγουν να μας οδηγούν σε καταστροφές και κρίσεις; Από μια πρόσφατη μελέτη, του διεθνούς δικτύου ALNAP για τα χαρακτηριστικά και τις προκλήσεις της ηγεσίας διεθνών ανθρωπιστικών αποστολών προκύπτει ότι οι ηγέτες αναπτύσσονται όταν τους δίδεται η ευκαιρία να αυτενεργήσουν και οι ίδιοι επιθυμούν να αναλάβουν ευθύνες με σαφείς στόχους ενώ είναι ταυτόχρονα έτοιμοι να καινοτομήσουν και να αναλάβουν ρίσκα. Αυτό επιτυγχάνεται καλύτερα όταν οι ηγέτες έχουν την υποστήριξη των προϊσταμένων τους αλλά και των φορέων οι οποίοι τους πλαισιώνουν γενικότερα. Οι πολύπλοκες διαδικασίες τις οποίες συχνά επιβάλλουν γραφειοκράτες που απεχθάνονται τα ρίσκα, καταπνίγουν την ανάπτυξη αποτελεσματικών ηγετών, ικανών να προλάβουν και να αντιμετωπίσουν ανθρωπιστικές καταστροφές και κρίσεις. Βέβαια, οι πραγματικοί ηγέτες μπορούν να αναπτυχθούν ακόμη και στα «άνυδρα» περιβάλλοντα της γραφειοκρατίας, εκμεταλλευόμενοι τις αδυναμίες και τις αντιφάσεις του συστήματος για να πετύχουν αποτελέσματα. Αλλά αυτό απαιτεί επιπλέον ενέργεια που θα μπορούσε να διοχετευθεί σε πιο χρήσιμες ασχολίες …

* Φυσικός, υπάλληλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι απόψεις είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκη την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. http://alevantis.blogspot.com