Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου …

Μετά το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, η Ακαδημία Αθηνών οφείλει να δημιουργήσει υποδομή και για την συνδιαμόρφωση σωστής Ελληνικής επιστημονικής και τεχνολογικής ορολογίας
(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 6 Φεβρουαρίου 2024 στη στήλη Προστασία του Πολίτη και Καθημερινότητα-491)

Με βάση τον πληθυσμό που τα μιλάει παγκοσμίως, τα Ελληνικά είναι μια μικρή γλώσσα. Με βάση το ιστορικό της βάθος και την επιρροή που έχει ασκήσει σε άλλες γλώσσες είναι βέβαια μια από τις αρχαιότερες και σπουδαιότερες γλώσσες της ανθρωπότητας. Στις μέρες μας έχει ένα επιπλέον προνόμιο. Είναι και μια από τις 24 επίσημες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αυτό σημαίνει ότι τα ευρωενωσιακά νομοθετικά κείμενα μεταφράζονται υποχρεωτικά και στα Ελληνικά. Και είτε ισχύουν αυτόματα στην Ελλάδα (π.χ. κανονισμοί, αποφάσεις), είτε πρέπει να ενσωματωθούν στην ελληνική έννομη τάξη με ξεχωριστό νόμο (π.χ. οδηγίες). Δηλαδή επηρεάζουν απ’ ευθείας την καθημερινότητά μας.

Το αποτέλεσμα είναι πολλοί πρωτότυποι επιστημονικοί και τεχνικοί όροι να μεταφράζονται αρχικά από τις Μεταφραστικές Υπηρεσίες των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη συνέχεια να περνούν υποχρεωτικά στην ελληνική νομοθεσία και νομολογία. «Τη γλώσσα δεν την καθορίζουν πλέον οι λογοτέχνες και οι φιλόλογοι, αλλά οι επιστήμονες, οι μηχανικοί και οι νομικοί» μας είχε πει ο ομότιμος καθηγητής και ακαδημαϊκός Χριστόφορος Χαραλαμπάκης το 2014, όταν προετοιμάζαμε το Συνέδριο «Το μέλλον των γλωσσικών επαγγελμάτων».

Ενίσχυση της υποδομής για την Ελληνική Μετάφραση. Εκείνη την εποχή, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε αποφασίσει να μειώσει τον αριθμό των μεταφραστών της, χρησιμοποιώντας περισσότερους εξωτερικούς μεταφραστές (freelance). Γι’ αυτό το ελληνικό μεταφραστικό τμήμα αποφάσισε κατ’ αρχάς να προσλάβει περισσότερους μεταφραστές με εμπειρία σε επιστημονικούς, τεχνολογικούς, νομικούς και οικονομικούς τομείς. Και παράλληλα να δημιουργήσει μια υποδομή ορολογίας στην οποία να συμμετέχουν επιστήμονες και τεχνικοί από φορείς σε Ελλάδα και Κύπρο.

Για την υλοποίηση αυτών των αποφάσεων, τις οποίες εν πολλοίς είχα εισηγηθεί προσωπικά, μου ανέθεσαν τη διεύθυνση του Γραφείου Αθηνών της Γενικής Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπου υπηρέτησα από το 2014 ως το τέλος του 2016. Ολοκλήρωσα έτσι τον κύκλο που είχε αρχίσει το 1986 όταν, ως υπεύθυνος έργου για την εισαγωγή των ελληνικών στη βάση νομικών δεδομένων CELEX (σημερινή Eur-Lex) συνέβαλα στην εισαγωγή των ελληνικών στα συστήματα πληροφορικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Ο πρώτος στόχος επιτεύχθηκε με ευρεία διαφήμιση του σχετικού διαγωνισμού για μεταφραστές στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε περιοδικά επιστημονικών, νομικών και τεχνικών φορέων. Με πολύ καλό αποτέλεσμα, αφού αρκετοί διαγωνιζόμενοι από αυτούς τους κλάδους πέτυχαν στον διαγωνισμό και ήδη από το 2015 υπηρετούν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ο δεύτερος στόχος απαίτησε περισσότερη προσπάθεια.

Το Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας. Ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2014 – με την ενεργό συμμετοχή και υποστήριξη του καλού φίλου και συναδέλφου φυσικού Κώστα Βαλεοντή – ο οποίος από το 2006 είναι πρόεδρος και ψυχή της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) – και κατέληξε τον Απρίλιο του 2015 όταν, σε μια ημερίδα που έγινε (συμβολικά) στην Ακαδημία Αθηνών, ανακοινώθηκε η «Ίδρυση Δικτύου ορολογίας για την ελληνική γλώσσα και μετάφραση».

Στο επίκεντρο του Ελληνικού Δικτύου Ορολογίας (ΕΔΟ) ήταν η Υπηρεσία Επείγουσας Απόδοσης Όρων. Ήταν μια ηλεκτρονική πλατφόρμα στην οποία είχαν δημιουργηθεί διαδικτυακές ομάδες συζήτησης (βικιομάδες) για επιμέρους θεματικούς τομείς: Οικονομικά, Τεχνολογία, Χημεία, Φυσικοί πόροι και Δίκαιο. Σε αυτές συμμετείχαν εκτός από μεταφραστές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εμπειρογνώμονες από Πανεπιστήμια, επιστημονικούς φορείς, καθώς και μεμονωμένοι μεταφραστές από Ελλάδα και Κύπρο.

Στα 9 χρόνια που λειτούργησε το ΕΔΟ όλοι οι παραπάνω συνεργάστηκαν μέσω των βικιομάδων για τη διαμόρφωση εκατοντάδων ελληνικών όρων που εντάχθηκαν στα επίσημα έγγραφα της ΕΕ. Και τροφοδότησαν τη διοργανική βάση ορολογίας ΙΑΤΕ, τη μόνη δημόσια, πολύγλωσση βάση δεδομένων παγκοσμίως, η οποία περιλαμβάνει σήμερα την απόδοση στα Ελληνικά 430.562 όρων.

Δυστυχώς, στο τέλος του 2023 το ΕΔΟ έπαψε να λειτουργεί για καθαρά γραφειοκρατικούς και νομικίστικους λόγους, η ανάλυση των οποίων δεν είναι του παρόντος. Βέβαια, οι Έλληνες μεταφραστές θα συνεχίσουν να μεταφράζουν όσο καλύτερα μπορούν τα ευρωενωσιακά κείμενα, αλλά χωρίς καθόλου ή με ελάχιστη θεσμική υποστήριξη από Έλληνες και Κυπρίους εμπειρογνώμονες. Κι αυτό, τη στιγμή που οι συνάδελφοι τους άλλων γλωσσών μπορούν να στηριχτούν σε εθνικούς φορείς (π.χ. Γαλλική Ακαδημία) ή σε δημόσιες διοικήσεις (π.χ. Σκανδιναβικές χώρες, Πολωνία) για ορολογική υποστήριξη. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις υπάρχουν και εθνικές νομοθεσίες που υποχρεώνουν π.χ. τα αρμόδια Υπουργεία, να απαντήσουν στις ορολογικές ερωτήσεις που υποβάλλουν οι μεταφραστές της Ένωσης.

Θα υπάρξει μέλλον; Προσωπικά είμαι ευτυχής που το ΕΔΟ λειτούργησε αυτά τα 9 χρόνια, από τα οποία τα 7 χωρίς εμένα. Διαβάζοντας το προτεινόμενο νομοσχέδιο για την οργάνωση της Ακαδημίας Αθηνών θεωρώ ότι ήλθε η ώρα να αναλάβει αυτός ο θεσμός όχι μόνο τη μελέτη της γλωσσικής μας παράδοσης αλλά και την υποστήριξη της δημιουργίας σωστής και κοινά αποδεκτής επιστημονικής και τεχνολογικής ορολογίας. Με τη σύνταξη και, κυρίως, με τη διαδικτυακή διάθεση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας η Ακαδημία απέδειξε πως, όταν θέλει μπορεί να κάνει τη διαφορά.

Η σύντομη ιστορία του ΕΔΟ απέδειξε ότι η συνεργατική διαμόρφωση ορολογίας είναι εφικτή με τη χρήση ψηφιακών εργαλείων. Φυσικά, το υπόδειγμα του ΕΔΟ θα πρέπει να βελτιωθεί σε δύο τομείς. Η γραφειοκρατικοί κανόνες για τη συμμετοχή στον διάλογο θα πρέπει να απλοποιηθούν (το σύστημα του ΕΔΟ ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκο και αυστηρό για λόγους ασφαλείας των συστημάτων στα οποία λειτουργούσε, με αποτέλεσμα να αποθαρρύνεται η συμμετοχή). Παράλληλα, θα πρέπει να ενισχυθεί η διαφάνεια έτσι ώστε να δοθεί η δυνατότητα συμμετοχής σε περισσότερους εμπειρογνώμονες για συγκεκριμένους τομείς ή και όρους.

Στην προσπάθεια διαμόρφωσης του μετα-ΕΔΟ είμαι σίγουρος ότι θα συμβάλλουν όλοι όσοι συμμετείχαν ενεργά και στο ΕΔΟ. Ας αναφέρω ενδεικτικά την ΕΛΕΤΟ, την Τράπεζα της Ελλάδος, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μέλη από ορισμένες Τεχνικές Επιτροπές του ΕΛΟΤ, και φυσικά τους Έλληνες ορολόγους των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και είμαι σίγουρος πως ο φίλος, ομότιμος καθηγητής και ακαδημαϊκός Χριστόφορος Χαραλαμπάκης θα κάνει τα αδύνατα δυνατά για να δώσει σάρκα και οστά σε αυτήν την «έγνοια για τη γλώσσα» μας …