Σκέψεις για το μέλλον

Η ρητορική μίσους, οι εκστρατείες παραπληροφόρησης, το πνεύμα διχασμού και η κλιματική αλλαγή απαιτούν αλλαγή νοοτροπίας …
(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 19 Μαρτίου 2019 στη στήλη Προστασία του Πολίτη και Καθημερινότητα-368)

Όταν υπηρετούσα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η υπηρεσία εκπαίδευσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής οργάνωνε εβδομαδιαίες διαλέξεις με διακεκριμένους ομιλητές κατά την μεσημεριανή διακοπή. Σε μία από αυτές είχα την ευκαιρία να ακούσω τον αείμνηστο Κορνήλιο Καστοριάδη να μιλάει για τον πόλεμο.

Τι ωθεί μια κοινωνία να αποφασίσει να επιτεθεί εναντίον μιας άλλης; Είναι μόνο τα οργανωμένα συμφέροντα που αποζητούν την εκμετάλλευση κάποιων πλουτοπαραγωγικών πόρων; Είναι η ανάγκη για επέκταση λόγω αύξησης του πληθυσμού; Είναι ένας παράφρων ηγέτης που παρασύρει έναν ολόκληρο λαό σε, συχνά καταστροφικές, περιπέτειες;

Θυμάμαι τον Καστοριάδη να εξηγεί πως όλα αυτά δεν δικαιολογούν τον φιλοπόλεμο παροξυσμό μιας κοινωνίας. Όπως και κάποια μεμονωμένα άτομα, έτσι και οι κοινωνίες αναπτύσσουν κάποια στιγμή συμπεριφορές σχιζοφρενικού τύπου, όπου κανείς δεν σκέπτεται λογικά το γενικό μακροπρόθεσμο συμφέρον. Και ξεκινούν πολέμους οι οποίοι κατά κανόνα τις οδηγούν σε καταστροφή.

Ποια είναι τα πρώιμα συμπτώματα μιας τέτοιας ψυχολογικής κατάστασης; Η μελέτη της ιστορίας και η παρατήρηση της επικαιρότητας μας βοηθά νομίζω να τα εντοπίσουμε να αναπτύσσονται σιγά-σιγά γύρω μας. Ο αντισημιτισμός, η ισλαμοφοβία, ο ρατσισμός συνδέονται με μια ρητορική μίσους που ολοένα και αυξάνεται. Ταυτόχρονα, υπερτονίζεται η εθνική καταγωγή της κοινωνίας που πρέπει να είναι ομογενής και να μην επιμολύνεται από ξένα στοιχεία.

Παράλληλα, εντείνονται οι εκστρατείες παραπληροφόρησης προπαγανδιστικού τύπου. Τα σύγχρονα μέσα μαζικής επικοινωνίας μαζί με τις εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης επιτείνουν το πανάρχαιο φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων. Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) δικαιολογούσαν τις διώξεις των πρώτων χριστιανών, κι αργότερα τα πογκρόμ των εβραίων ή και των μουσουλμάνων.

Τα περισσότερα μέσα μαζικής ενημέρωσης εκμεταλλεύονται αυτές τις καταστάσεις για να αυξήσουν τις κυκλοφορίες τους – ή τα κλικ στις ιστοσελίδες τους. Πολλοί πολιτικοί υιοθετούν επίσης αυτές τις ακραίες θέσεις για να αυξήσουν την δημοφιλία τους με απώτατο στόχο να κατακτήσουν την εξουσία. Με αποτέλεσμα, να παγιδεύονται στη συνέχεια στις ίδιες τους τις υποσχέσεις – ακόμη κι αν δεν τις πίστεψαν στην αρχή –και να πρέπει να τις υλοποιήσουν …

Μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, φόβου και ψευδών ειδήσεων ευδοκιμούν οι κήρυκες της «ισχυρής ηγεσίας» και της «ενός ανδρός αρχής». Ακολουθεί σχεδόν πάντα η εγκαθίδρυση μιας αυταρχικής ολιγαρχικής κυβέρνησης, μιας δικτατορίας. Όσοι τολμούν να εκφράσουν αντιρρήσεις στην καλύτερη περίπτωση διώκονται και στην χειρότερη εξοντώνονται. Πολλοί φεύγουν στο εξωτερικό περιμένοντας την πτώση του καθεστώτος – όμως μπορεί να καθυστερήσει ακόμη και δεκαετίες.

Αν το καθεστώς έχει οικονομική ευχέρεια θα αρχίσει να εξοπλίζεται. Για να αντιμετωπίσει έναν συχνά φανταστικό εχθρό. Αν τα οικονομικά δεν είναι ανθηρά θα προτιμήσει να φτωχύνουν οι πολίτες του προκειμένου να πληρώσει τις υπέρογκες δαπάνες των εξοπλιστικών του προγραμμάτων. Κι όταν νοιώσει πως έφτασε το πλήρωμα του χρόνου θα επιτεθεί χωρίς έλεος.

Στηριζόμενο σε κάποιες κοινωνικές ομάδες ευνοημένων που είναι έτοιμες να πολεμήσουν για να διατηρήσουν τα προνόμιά τους … Ή σε κάποιους ανόητους που θα παρασυρθούν εύκολα από τις ψευδαισθήσεις, τις οποίες τους έχει δημιουργήσει η χρόνια προπαγάνδα του καθεστώτος …

Παρατηρώ το πνεύμα διχασμού που επικρατεί στη σύγχρονη Ελλάδα. Το «ή αυτοί ή εμείς» έχει γίνει πλέον σύνθημα όλων των παρατάξεων. Ακόμη και όσοι ή όσες κηρύττουν την ανάγκη μιας εθνικής «συναίνεσης» θα είναι οι πρώτοι που θα την αποφύγουν αν αποκτήσουν την εξουσία. Κι αυτό γιατί έτσι πολιτεύτηκαν στο παρελθόν όταν βρισκόταν στα πράγματα. Για να μη μιλήσουμε για τις ακραίες ομάδες κάθε είδους …

Παρατηρώ επίσης την πορεία των χωρών που βρίσκονται στην άμεση γειτονιά μας. Οι εξωπραγματικές απαιτήσεις, η πολεμοκάπηλη ρητορική, οι υπερβολικοί εξοπλισμοί δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας … Και σε όλα αυτά προστίθεται και ένας ακόμη εξαιρετικά σοβαρός παράγοντας. Η κλιματική αλλαγή …

Με τις καταστροφές που θα επιφέρει θα προκαλέσει τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών λόγω έλλειψης νερού και καλλιεργήσιμης γης. Και φαίνεται πως τα φαινόμενα εξελίσσονται πολύ πιο γρήγορα από τις όποιες προβλέψεις μπορούν να κάνουν οι επιστήμονες – ιδίως στην Ελλάδα όπου η έλλειψη συστηματικών μακροχρόνιων παρατηρήσεων δυσκολεύει ακόμη περισσότερο τις προβλέψεις. Ενώ οι αρμόδιοι για την ενίσχυση των υποδομών δεν είναι σε θέση να σκεφτούν μακροπρόθεσμα – η ανθεκτικότητα για τα επόμενα 50 ή τα 100 χρόνια που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ως παράμετρος σχεδιασμού φαντάζει μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας στους περισσότερους …

Υπάρχει ελπίδα; Έχει μέλλον η χώρα μας και ο ελληνισμός; Ή πρέπει να αναφωνήσουμε όπως ορισμένοι ότι «Finis Graeciae»; Την απάντηση μπορούμε να την δώσουμε μόνον εμείς οι ίδιοι. Όπως την δώσαμε και πολλές φορές στο παρελθόν. Όταν ενωμένοι αντιμετωπίσαμε μεγάλους κινδύνους. Ή αντίθετα όταν διχασμένοι ηττηθήκαμε κατά κράτος και υποχρεωθήκαμε να ζήσουμε εποχές που «ήταν όλα σιωπηλά, γιατί τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά».

Για να αλλάξουμε πορεία χρειάζεται πολλή δουλειά, αλλαγή στάσης και νοοτροπίας. Θα το αποτολμήσουμε ή θα επιμείνουμε στις προαιώνιες διχόνοιες μας; Στο χέρι μας είναι να διαλέξουμε …